Trước khi có nền văn học chữ viết, văn chương truyền khẩu, hay có thể gọi là nền Văn học dân gian, trong đó có thể thơ Lục bát, đã đi vào cuộc sống của người VN một cách tự nhiên, êm đềm qua các câu hò, điệu hát. Vì thế, chúng ta có thể tự hào nói rằng: Thơ Lục bát là thể thơ truyền thống của người VN, là tài sản phi vật thể cần được tôn vinh, gìn giữ và phát triển.

Không cần là nhà thơ, chỉ cần là người VN rất bình thường thôi, cũng có thể sáng tác ra những vần thơ Lục bát: Những anh nông dân, những cô thôn nữ, trong lao động, họ cũng có thể đối đáp nhau bằng những vần thơ lục bát do họ ứng khẩu thành thơ. Tuy nhiên, để có một bài thơ Lục bát đúng cách, chúng ta cần tìm hiểu một số nguyên tắc khi sáng tác thơ Lục bát.

Tự bản thân tên gọi của thể thơ đã nói lên nguyên tắc về số chữ trong bài thơ Lục bát. Rất đơn giản: Cứ một câu 6 chữ lại đến một câu 8 chữ, dài ngắn bao nhiêu câu cũng được, miễn là cuối cùng phải kết bằng câu 8 chữ. Ngày nay có một số tác giả,học theo lối kết bài của thể hát nói,cũng kết thúc bài thơ Lục bát bằng một câu 6 chữ để nhấn mạnh thông điệp tác giả muốn gởi đến người đọc. Đó cũng là cách chơi của người làm thơ.

Cách gieo vần theo mỗi cặp câu,nghĩa là cứ hai câu lại đổi vần. Theo nguyên tắc này thơ Lục bát được gieo vần như sau:

-Chữ cuối của câu Lục vần với chữ thứ sáu của câu bát

-Chữ cuối của câu bát lại vần với chữ cuối của câu lục cặp câu kế tiếp…cứ như thế đến khi hết bài.

Thí dụ:

“Trăm năm trong cõi người ta

Chữ tài chữ mệnh khéo là ghét nhau

Trãi qua một cuộc bể dâu

Những điều trông thấy mà đau đớn lòng”

(Trích Truyện Kiều)

Nếu bạn cho rằng: Thơ Lục bát không có luật bằng trắc, chỉ cần đọc nghe suông sẻ là được, thì bạn đã sai lầm. Thật ra, đã là thơ, thì nhất thiết phải có âm điệu. Âm điệu bỗng trầm được cấu thành từ những thanh bằng trắc trong câu chữ. Do vậy, bất cứ một thể thơ nào cũng phải có âm luật của nó, có như thế câu thơ đọc lên nghe mới êm tai. Thơ Lục bát cũng không ngoại lệ. Sau đây là luật bằng trắc của thể thơ Lục bát.

Câu 6: BB TT BB

Câu 8: BB TT BB TB

Như vậy, có nghĩa là, cả câu 6 và câu 8 đều bắt đầu bằng hai thanh bằng, do vậy, điều chúng ta cần ghi nhớ khi sáng tác thơ Lục bát: Chữ thứ hai trong tất cả các câu không bao giờ được gieo thanh trắc (Trừ trường hợp trong bài có câu nhịp ba).

4. QUI ĐỊNH VỀ “BẤT LUẬN”:

Cũng như thơ Đường luật, thơ Lục bát cũng có qui định về luật “Bất luận”, nghĩa là cũng”Nhất tam ngũ bất luận/ Nhị tứ lục phân minh”. Theo qui định này, thì những chữ nằm ở vị trí thứ nhất, thứ ba và thứ năm trong câu có thể không nhất thiết theo đúng luật bằng trắc.

Thí dụ:”Trăm năm trong cõi người ta

Chữ tài chữ mệnh khéo là ghét nhau”

Chữ “trong” thay vì thanh trắc, cụ Nguyễn Du đã gieo thanh bằng, điều này chẳng có ảnh hưởng gì đến thanh điệu của câu thơ, vì nằm trong luật “bất luận” .

Là lỗi nhất thiết phải tránh khi sáng tác thơ Lục bát. Vậy ta phải tránh như thế nào để đừng mắc bệnh “điệp thanh”?

Trong câu bát, hai chữ thứ 6 và thứ 8 đều là thanh bằng nhưng nhất thiết phải khác, đó là: Khi chữ này không dấu thì chữ kia phải dấu huyền, hoặc ngược lại. Nếu không, câu thơ sẽ không êm ái chút nào.

Thí dụ 1:

“Những điều trông thấy mà đau đớn lòng”

Chữ thứ 6 “đau” không dấu, chữ thứ 8 “lòng” dấu huyền.

Thí dụ 2:

“Đường về quê mẹ còn xa

Nắng thu như vẫn la đà quanh mình”

Trường hợp này chữ thứ 6 và thứ 8 của câu bát đều cùng dấu huyền nên câu thơ nghe không êm. Nhất thiết phải tránh điều này.

Đó là trường hợp trong câu bát, chữ thứ 6 không thể cùng vần với chữ thứ 8.

Thí dụ:

“Em về ôm mối duyên lành đợi anh”

Câu thơ trên bị điệp vần: lành (chữ thứ 6) và anh (chữ thứ 8 )của câu bát, nên đã mắc lỗi điệp vần.

Lỗi điệp vần làm cho câu thơ trở nên lập cập như người mắc bệnh cà lăm vậy, do đó chúng ta nên tránh, hơn nữa, nếu bị điệp vần ở chữ thứ 6 và thứ 8 của câu bát, chúng ta sẽ phải vi phạm luật “đổi vần”cho mỗi cặp câu của thơ Lục bát.

Thơ Lục bát dễ làm nhưng khó hay là vì vậy. Rất nhiều tác giả mắc lỗi điệp vần, điệp thanh, và trong công tác biên tập, phải nói rằng: biên tập thơ Lục bát vất vả hơn nhiều so với thơ Đường luật, chỉ cần biên tập một vần, nó sẽ kéo theo nhiều câu liên tiếp, hệ lụy khó lường,nhất là phải giữ lại ý thơ của tác giả, càng khó lắm thay!

Hy vọng với bài viết này, sẽ giúp các bạn mới đến với thể thơ Lục bát sáng tác dễ dàng hơn. Chúc các bạn luôn có những sáng tác như ý. HT