Tác giả: Lê Tấn Tài
A. Biến Thể Của Thơ Haiku Tại Việt Nam
Haiku vốn là thể thơ ngắn của Nhật Bản, thường có ba câu theo quy tắc 5-7-5 âm tiết, khắc họa những khoảnh khắc tĩnh lặng và vẻ đẹp của thiên nhiên. Khi du nhập vào Việt Nam, bên cạnh việc giữ nguyên cấu trúc, nhiều nhà thơ còn mạnh dạn phá cách, để phù hợp với ngữ điệu và văn hóa Việt. Tiếng Việt cần biến thể vì do thanh điệu, từ láy, cách ngắt nhịp khác biệt. Dưới đây là một số biến thể tiêu biểu:
1. Haiku Giữ Nguyên Cấu Trúc 5-7-5
Nhiều tác giả vẫn trung thành với cấu trúc 17 âm tiết truyền thống. Tuy nhiên, do đặc điểm ngôn ngữ, câu thơ tiếng Việt thường ngắn gọn hơn, tạo cảm giác thanh thoát và ít gò bó.
Ví dụ:
Mùa thu gió heo may (5)
Lá vàng rơi xoay trong nắng sớm (7)
Chim nhỏ hót trên cành (5)
Sương sớm trên lá sen (5)
Tiếng chuông chùa vọng qua ngõ nhỏ (7)
Bàn tay mẹ gấp áo mùa đông (5)
Con chim sẻ nhỏ (4)
Đậu nghiêng trên cành khế (5)
Mưa rơi nhè nhẹ (4)
2. Haiku Phá Cách Về Số Chữ
Thể loại này thường được rút gọn thành các dạng như 3-5-3 hoặc 4-6-4 âm tiết, giúp câu thơ trở nên tự nhiên và linh hoạt hơn trong tiếng Việt. Biến thể này vẫn giữ được tinh thần “chớp lấy vẻ đẹp khoảnh khắc” của Haiku nguyên bản.
Ví dụ:
Khói lam chiều (3)
Len qua hàng tre thẳm (5)
Chợt nhớ nhà (3)
Trăng sáng vằng vặc (4)
Soi tỏ bờ tre, ngõ nhỏ (6)
Vẳng tiếng chó sủa (4)
3. Haiku Việt Nam Hiện Đại
Các bài Haiku hiện đại sử dụng hình ảnh gần gũi với đời sống Việt Nam, từ làng quê đến đô thị, như trăng trên ruộng lúa, tiếng ve mùa hạ, hay hương cà phê buổi sáng.
Ví dụ:
Con đò ngang
Thuyền nan cũ kỹ
Chở nắng, chở sương chiều
Tiếng ve mùa hạ
Ve ngân râm ran
Rát bỏng trưa hè oi
Cơn mưa mùa hạ
Nắng như đổ lửa
Mưa ùa đến vội vàng
4. Một Số Biến Thể Khác
Ví dụ:
Mưa ngâu dằng dặc (4)
Con đò ngang lặng lẽ (5)
Khói lam chiều buông (4)
Cánh cò khuya (3)
Bay qua giấc ngủ (3)
Tiếng võng đưa (3)
5. Biến Thể Tự Do
Biến thể này giữ lại tinh thần Haiku nhưng không bị ràng buộc bởi số âm tiết cố định, tập trung vào cảm xúc và hình ảnh gợi tả.
Ví dụ:
Trong quán nhỏ
Hương cà phê buổi sớm
Gợi cả cánh đồng quê
6. Đặc Điểm Nổi Bật
Haiku Việt thường mang chất trữ tình, mềm mại và gần gũi, khác với phong cách cô đọng, hàm súc và khắc khổ của Haiku Nhật Bản. Điều này phản ánh sự sáng tạo và bản sắc riêng của các tác giả Việt Nam khi tiếp nhận thể thơ này.
Ví dụ:
Trăng rớt xuống cành cây
Tiếng ve ngân nga gọi hè sang
Lòng ai chợt nhớ một miền xa.
Chiều buông nhẹ thôi
Lối xưa mưa rơi đầy
Một người, một bóng cây.
Mẹ ngồi bên hiên
Áo nâu in bóng chiều
Một đời dãi dầu mưa nắng.
Thuyền ai qua sông
Khua động bóng trăng vàng
Sóng vỗ nhẹ bên mạn.
7. Một Số Tác Giả Việt Nam Làm Thơ Haiku
– Nhật Chiêu
Mưa đầu hạ
Tiếng ve sớm
Vọng từ xa
– Mai Văn Phấn
Gió lùa qua ngõ
Chiếc lá vàng bay lên
Tiếng cười trẻ nhỏ
– Nguyễn Thanh Tùng
Mưa phùn gió lạnh
Ai gửi quà quê
Cho người xa xứ
– Lê Tiến Đạt
Đồng xa
Vai mẹ gánh mưa cùng nắng
Và cầu vồng hiện ra
– Lê Thị Phương Quyên
Khóe mắt
Giọt sương đọng
Long lanh trời cố hương
– Trần Đức Việt
Khoảng trống
Hai toà cao ốc
Nửa vầng trăng treo
– Hoàng Kim Chinh
Trên đường nhựa bỏng
Con ốc qua đường
Xe tôi dừng lại
– Nguyễn Hoàng Linh
Em che nón sang sông
Sông làng hóa biển
Anh trong sáng chơi vơi.
B. Đề Xuất Thể Thơ Việt Haiku (6–4–4)
* Thể thơ này là một biến thể sáng tạo, kết hợp tinh thần của thơ Haiku Nhật Bản với hình thức và âm hưởng của thơ lục bát Việt Nam. Cấu trúc được xây dựng như sau:
– Giữ nguyên câu lục đầu tiên với 6 chữ.
– Tách câu bát (8 chữ) truyền thống thành hai câu ngắn, mỗi câu 4 chữ.
– Có thể gieo vần như thơ lục bát.
Kết quả là một bài thơ có cấu trúc 3 câu: 6 – 4 – 4. Cách ngắt nhịp này tạo ra “khoảng trống” thi ca đặc trưng của Haiku, rất gần với cấu trúc 5-7-5 chuẩn, nhưng lại mang “hồn cốt” và âm điệu quen thuộc của dân tộc.
* Những đặc điểm nổi bật của thể thơ Việt Haiku:
– Mang hồn Việt: Giữ được âm hưởng ngọt ngào, gần gũi của thể lục bát.
– Hàm súc như Haiku: Tận dụng sự ngắt nhịp để gợi mở, chấm phá khoảnh khắc, khuyến khích sự liên tưởng.
– Dễ tiếp cận: Quen thuộc với thính giác người Việt, dễ dàng phổ biến trong nước.
-Tính quốc tế: Cấu trúc đơn giản, rõ ràng, dễ giới thiệu và dịch thuật ra thế giới.
– Khẳng định bản sắc: Đây là một dạng thức rõ ràng, mang đậm dấu ấn “biến thể Việt Nam” của Haiku.
* Với những đặc điểm trên, có thể đặt tên thể thơ là “Việt Haiku” kèm theo cấu trúc (6–4–4) là một đề xuất phù hợp, vừa dễ nhớ, vừa khẳng định được nguồn gốc lai tạo và bản sắc riêng.
* Một số ví dụ minh họa:
Mưa xuân lất phất bụi bay
Ngày xuân rơi muộn
Chiều say ánh vàng
Đồng xuân nghỉ cuốc nhìn mây
Vừa còn ở đó
Giờ bay mất rồi
* Sáng tác thêm:
Chiều rơi giọt nắng cuối thôn
Cò bay nghiêng cánh
Khói lam gọi hồn
Trăng treo ngọn gió đầu sông
Con đò chao bóng
Sóng vỗ mênh mông
Lá rơi xao xác ngõ chiều
Bàn chân em bước
Tiếng thu reo buồn
Chiều trên sông nước lặng im
Lá rơi trên đất
Con thuyền lặng qua
Mưa bay xuống mái ngói cũ
Khói bếp nhẹ nhàng
Mẹ quạt lửa sớm
Trăng nghiêng theo giấc mơ dài
Gió thổi rất nhẹ
Lá bay ngang trời
C. So Sánh Thơ Haiku Việt Biến Thể Và Thơ Ngắn Hiện Đại
Mặc dù cùng có đặc điểm ngắn gọn, thơ Haiku Việt biến thể và thơ ngắn hiện đại có những điểm khác biệt cơ bản về nguồn gốc, tinh thần và hình thức biểu đạt.
1. Nguồn gốc và Tinh thần
* Đặc điểm:
– Nguồn gốc: Haiku xuất phát từ Haiku Nhật Bản, được Việt hóa (linh hoạt về luật 5-7-5, giữ tinh thần hàm súc).
Thơ Ngắn: Không bắt nguồn từ Haiku, chịu ảnh hưởng của thơ tự do, thơ hiện đại phương Tây.
– Tinh thần: Haiku tập trung vào khoảnh khắc “ngộ”, vẻ đẹp tĩnh lặng của thiên nhiên và đời sống bình dị.
Thơ ngắn: Đề tài rộng: tình yêu, xã hội, triết lý hiện sinh, phản ánh cá nhân và thời đại.
– Cảm xúc: Haiku thiên về cảm xúc trực giác, sự tĩnh lặng, chiêm nghiệm. Thường tạo “khoảng trống” cho liên tưởng.
Thơ ngắn: cảm xúc đa dạng, có thể trực tiếp, dữ dội, hoặc trầm tư. Ít chú trọng tạo “khoảng trống” như Haiku.
2. Cấu trúc và Ngôn ngữ
* Đặc điểm:
– Hình thức: Haiku thường có khuôn mẫu nhất định (vd: 3 câu 6-4-4), dù linh hoạt hơn Haiku gốc.
Thơ ngắn hình thức tự do tuyệt đối: có thể 1-2 câu, vài dòng, không theo khuôn mẫu cố định.
– Ngôn ngữ: Haiku ngôn ngữ giản dị, tinh giản, giàu hình ảnh thiên nhiên. Ưu tiên sự gợi mở, ẩn dụ.
Thơ ngắn ngôn ngữ đa dạng: có thể trực tiếp, phá cách, sử dụng hình tượng mạnh hoặc ngôn ngữ đời thường.
– Kết cấu: Haiku thường có yếu tố “quý ngữ” (từ chỉ mùa) và sự bất ngờ, ngộ nghĩa ở câu kết.
Thơ ngắn không có kết cấu cố định, có thể là một tuyên ngôn, một hình ảnh đắt giá hoặc một câu chuyện ngắn.
3. Cách tiếp nhận và Bản sắc
* Haiku biến thể Việt Nam tạo dư âm lắng sâu, khiến người đọc phải suy ngẫm. Thể thơ này là kết quả của giao thoa văn hóa – học thuật tinh tế, tiếp nhận từ haiku Nhật Bản nhưng đã được cải biến theo tâm thức Việt. Nó vẫn giữ tinh thần thiền, yếu tố quý ngữ (kigo – từ chỉ mùa), và sự hòa điệu giữa vũ trụ với đời thường. Dù đã Việt hóa, haiku vẫn duy trì tính tối giản, gợi mở, để cảm xúc tự kết tinh nơi người đọc. Đồng thời, nó trở nên gần gũi với ca dao, tục ngữ, lục bát, và tứ tuyệt – những thể thơ ngắn truyền thống của dân tộc.
* Thơ ngắn hiện đại thường tạo ấn tượng ngay từ đầu, khơi gợi cảm xúc mạnh mẽ và trực tiếp. Nó ra đời từ nhu cầu biểu đạt cá nhân trong bối cảnh mới, chịu ảnh hưởng của thơ phương Tây, thơ tự do và cả dòng thơ hậu hiện đại. Với tinh thần phá cách, thơ ngắn hiện đại có thể vượt khỏi mọi quy tắc, dùng hình ảnh siêu thực, ngôn ngữ đời thường hay thậm chí yếu tố phi ngôn ngữ để mở rộng khả năng biểu đạt. Nội dung thường tập trung vào tình yêu, nhân sinh, hiện sinh và những trải nghiệm cá nhân sâu sắc; hình ảnh không nhất thiết gắn với thiên nhiên mà có thể xuất phát từ đời sống thường nhật hoặc mang chiều hướng triết lý.
* Vài ví dụ minh họa:
1. – Haiku biến thể Việt Nam:
Cánh đồng chiều
Con diều chao nhẹ
Bay vào hư vô
– Thơ ngắn hiện đại Trần Dạ Từ
Em đi qua đời tôi
Như phố đi qua một cơn mưa
2. – Haiku biến thể Việt Nam
Trưa tháng Ba
Một bầy chim sẻ
Vỗ cánh bay lên
– Thơ ngắn hiện đại Nguyễn Bính
Em đi lấy chồng rồi
Hoa cà rụng trắng ngõ
3. – Haiku biến thể Việt Nam
Ngọn cỏ non
Chạm bàn chân trẻ nhỏ
Lá run run
– Thơ ngắn hiện đại Bùi Giáng
Tôi về giữa trời mưa
Trên lưng còn đọng nắng
4. – Haiku biến thể Việt Nam
Giếng làng xưa
Gàu múc ánh trăng
Chao nghiêng mặt nước
– Thơ ngắn hiện đại Trần Dần
Tôi đi
Một mình
Trên phố đông người
* Thơ ngắn thế giới (dịch ra tiếng Việt)
– Rabindranath Tagore (Ấn Độ)
Tôi nhắm mắt
Để thấy vũ trụ mở ra
Trong chính trái tim mình
– Anna Akhmatova (Nga)
Anh đã quên
Nhưng trong im lặng
Tiếng bước anh vẫn còn vang mãi
Lê Tấn Tài
Một bài viết hay về Hai kư !
Tôi cũng say mê thơ Haiku. Bởi Haiku không kể chuyện dài dòng mà ghi lại một khoảnh khắc đầy chất gợi, bởi sự đối chiếu hoặc khoảng lặng gợi suy (kireji), tạo ra dư vang, khiến người đọc tự lấp đầy ý nghĩa. Tôi rất mê kiểu Haiku truyền thống: 5 – 7 – 5 âm tiết, có yếu tố kigo – từ ngữ gợi mùa, mang tinh thần thiền – wabi-sabi: vẻ đẹp của sự giản dị, vô thường…
Tuy nhiên, với tôi, làm thơ Haiku thật sự khó vì khi tuân thủ hình thức 5-7-5 tôi sẽ sa lầy vào việc đang “đếm âm tiết” thay vì chắt lọc một trực cảm sống động hay đưa ra một chiêm nghiệm sâu sắc, vô tình đưa ra một thông báo cảm xúc cá nhân, thiếu tính gợi, không có khoảng trống để người đọc dự phần vào suy tưởng.
Nếu không có kigo (từ ngữ mùa) sẽ không có tinh thần haiku. Nó thuần cảm xúc chủ quan, thiếu sự tỉnh thức tĩnh tại – điều làm nên bản chất của Haiku.
Một Haiku hay luôn để lại dư âm, có chỗ cho người đọc dừng lại, ngẫm nghĩ, hồi tưởng.
Haiku chân chính không cần to tát, chỉ đơn giản là những điều nhỏ bé, tàn phai, tĩnh lặng, một khoảnh khắc ngộ ra điều vô cùng bằng sự tỉnh thức, thảnh thơi, lòng biết ơn với vạn vật… Nếu ta gồng mình thể hiện, dùng từ hoa mỹ hoặc cố làm cho “triết lý”, Haiku đánh mất sự tinh khiết ban đầu.
Việt hóa Haiku theo 6-4-4 của tác giả là một gợi ý hay, hôm nào tôi cố gắng làm thử. Nói thật, nhiều lần tập viết Haiku, đọc lại tôi thấy mình vừa sản xuất một ‘hình nhân 3 dòng’ trống rỗng, vô duyên, tôi thấy mình làm nhục Haiku, thể loại thơ tôi yêu quý, tôi liền xóa hết ngay (cười).
Cám ơn tác giả rất nhiều!
một bình luận rất sâu sắc, chứng tỏ người viết cũng bỏ công nghiền ngẫm với Haiku. cảm ơn em đã để lại bình luận